Dr Αθανασία Δημητρίου,
Επιστημονικά Υπεύθυνη Κέντρου Πρόληψης «ΟΔΥΣΣΕΑΣ»-Ο.ΚΑ.ΝΑ.
O Ρασκόλνικωφ της διπλανής πόρτας…
Το έγκλημα κρύβει μέσα του την παράνοια; Ο εγκληματίας είναι ψυχοπαθής; Εγκληματίας θα μπορούσε να είναι ο καθένας μας; Κάτω από ποιες συνθήκες λειτουργεί μια εγκληματική συμπεριφορά;
Συνήθη ερωτήματα, που Εγκληματολόγοι, Κοινωνιολόγοι, Ψυχίατροι, Ψυχολόγοι και Δικαστικοί Λειτουργοί προσπαθούν να απαντήσουν, μετά από ένα ιδιαίτερα απεχθές έγκλημα. Αυτό που μας προβληματίζει ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια είναι ότι ειδεχθή εγκλήματα έχουν ως θύτες ανθρώπους καθημερινούς, μορφωμένους, αμόρφωτους, πλούσιους, φτωχούς, επιφανείς, αφανείς, ευφυείς ή μη… Σαφώς, δεν υπάρχει πια στερεότυπο και οριοθετημένο προφίλ του σύγχρονου εγκληματία. Θα λέγαμε μάλιστα, ότι εγκλήματα που προκαλούν τρόμο διαπράττονται από άτομα που ως τη στιγμή της υπέρβασης κάθε ορίου λογικής ζουν ανάμεσά μας χωρίς να γεννούν καμία υποψία.
Η παράνοια και η τρέλα έρχονται ως βασικές και τυπικές εκλογικεύσεις για να ερμηνεύσουμε το άκρως ανεξήγητο, το έγκλημα.. Δε σημαίνει ότι συνυπάρχουν, πάντα.
Τι είναι εκείνο όμως που σπάει τα όρια της λογικής, αναστέλλει τον έλεγχο της συνείδησης, των ενστίκτων και των παρορμήσεων και επιτρέπει στον άνθρωπο να εκδηλωθεί με τρόπο πρωτόγονο; Είμαστε όλοι «εν δυνάμει» εγκληματίες; Θα λέγαμε, ότι είμαστε. Η βία λειτουργεί ως παράγοντας προδιάθεσης στον καθένα μας αλλά για να εκδηλωθεί, και μάλιστα ακραία, πρέπει να συντρέχουν και ορισμένοι άλλοι καθοριστικοί παράγοντες, που ποικίλλουν από άτομο σε άτομο. Μάλλον, η εκδήλωση ακρότατης βίας συμβαίνει όταν η προδιάθεσή μας είναι πολύ ισχυρότερη των αναστολών μας. Η εγκληματική παρόρμηση ή η παρόρμηση που τείνει στην παραβίαση του νόμου, είναι μέσα στον καθένα. Τα τρία στοιχεία, Eγκληματίας – Kοινωνία – Δικαστής, είναι προσωποποιήσεις των τριών στοιχείων μέσα στον καθένα, και ανάλογα μέσα στο κάθε μέρος του ψυχαναλυτικού τρίου – του Εκείνο, του Εγώ και του Υπερεγώ.
Κάνοντας μια απόπειρα να ‘συμμαζέψει’ κανείς το προφίλ του εγκληματία θα έλεγε ότι παντού θα βρει τρανταχτά στοιχεία ψυχοπαθολογίας.
• Τύπος ασταθής στο συναίσθημα και στις σχέσεις του. Εξαιρετικά ιδιόρρυθμος με υποτυπώδη κοινωνικότητα. Κινείται ανάμεσα σε δύο πόλους: από την ακραία ευαισθησία στην ακραία ψυχρότητα. Στις περισσότερες των περιπτώσεων, τίποτα δεν θα προδίκαζε μια επερχόμενη έκρηξη φρίκης και απέχθειας.
• Ανώριμος, εξαιρετικά παρορμητικός, ιδιαίτερα μοναχικός και εσωστρεφής, χωρίς ίχνος ενσυναίσθησης, με σοβαρού βαθμού δυσκολίες στην επικοινωνία του με τους άλλους. Δεν θαυμάζει τον εαυτό του και συνήθως αισθάνεται ότι κανείς δεν τον καταλαβαίνει. Έχει όμως σαφή επίγνωση στοιχείων της συμπεριφοράς του. Συναισθήματα όπως η αγάπη και το μίσος δεν διαχωρίζονται μέσα του και συνήθως παθολογικά συνυπάρχουν. Άλλωστε και ο Ντοστογιέφσκι έγραφε στο ‘Υπόγειο’, «Επήγα τόσο μακριά ώστε να φθάσω στο βέβαιο συμπέρασμα πως κυριολεκτικά η αγάπη συνίσταται στο παράξενο δικαίωμα να τυραννάς εκείνον που αγαπάς». Ας μην ξεχνάμε ότι οι πιο άγριοι φόνοι γίνονται από το πιο κοντινά και οικεία πρόσωπα με τα οποία συνυπάρχουν ‘ισχυροί συναισθηματικοί δεσμοί’.
• Υπερδραστήριος, υπερελεγχόμενος και τελετουργικά οριοθετημένος. Δεν επιτρέπει στον εαυτό του εκτονώσεις και εκρήξεις. Φροντίζει να είναι παντού και πάντα συνεπής και αρεστός. Τον αφορά υπέρμετρα η γνώμη των άλλων και καταπιέζεται αφάνταστα από αυτό, ώσπου να ξεσπάσει.
Τι είναι λοιπόν ο εγκληματίας; Άνθρωπος ή Υπεράνθρωπος; Κι αν είναι Υπεράνθρωπος πώς μεταλλάσσεται σε Παγιδευμένος; Ο Καθηγητής Γιάννης Πανούσης στο βιβλίο του “Ο Εγκληματίας στο έργο του Ντοστογιέφσκι∙ Υπο-χθόνιος ή Υπερ-άνθρωπος;” μας δίνει μια βαθιά και γνήσια ερμηνεία: αίσθηση της απόλυτης ελευθερίας, υπέρβαση της ηθικής και των κανόνων, νομιμοποίηση του εγκλήματος στη βάση του «όλα επιτρέπονται», δικαίωμα κάποιος να είναι κριτής και δήμιος, προσωπική αξιολόγηση του καλού και του κακού (χωρίς την παράμετρο του ανθρωπισμού), θυσία μιας ζωής για να σωθούν πολλές, ενοχή, κάθαρση…. σωτηρία.
Το έγκλημα δεν είναι τίποτα περισσότερο, παρά η πλήρης διάρρηξη-απόσχιση των σχέσεων του θύτη με τον ιδανικό κοινωνικό του εαυτό αλλά και το κοινωνικό σύνολο.
